شهر سوخته

شهر سوخته نامی آشنا برای ماست؛ نامی که به شهری باستانی در استان سیستان و بلوچستان اشاره می کند و رازهای سر به مهر زیادی را در خود دارد. در این مطلب قصد داریم شما را با یکی از مهم ترین آثار جهانی ایران آشنا کنیم؛ با ما باشید تا پرده از اسرار شهر سوخته برداریم، مهم ترین کشفیات شهر سوخته را به شما معرفی کنیم و نگاهی گذرا به ویژگی های بی بدیل آن داشته باشیم.

نکته: مقالات علمی و کتب متعددی درباره شهر سوخته به چاپ رسیده و حرف درباره آن بسیار است. در این مطلب تنها گوشه ای از ویژگی ها و کشفیات این شهر را خواهید شناخت و برای به دست آوردن اطلاعات تخصصی باید به منابع دیگر مراجعه کنید.

چرا شهر سوخته؟

یکی از آثار ثبت جهانی ایران است.
به عنوان پیشرفته ترین شهر باستانی دنیا از آن یاد می کنند.
به شهر اولین ها معروف است چرا که اولین انیمیشن دنیا، اولین چشم مصنوعی دنیا و بسیاری اولین های دیگر را در آن یافته اند.
آثار حیرت انگیزی مانند لوله کشی آب و فاضلاب، پارچه ها و جواهرات بی بدیل و … در آن یافت شده است.

آشنایی با شهر سوخته

آنچه به عنوان شهر سوخته می شناسیم، بقایای به جامانده از یک شهر باستانی در استان سیستان و بلوچستان است که در حاشیه جاده زابل-زاهدان قرار دارد. قدمت این شهر به زمانی باز می گردد که بشر به تازگی یکجانشینی را آموخته بود و می خواست کم کم سکونتگاه هایی را برای خودش ایجاد کند. در ۳۲۰۰ سال قبل از میلاد شهری در ساحل رود هیرمند و دریاچه هامون شکل گرفت که همه چیزش حساب شده بود؛ از میزان جمعیت گرفته تا بافت و برنامه ریزی شهری و پیش بینی همه امکاناتی که برای زندگی مورد نیاز است. دیری نپایید که این شهر به بزرگترین استقرار شهرنشینی در نیمه‌ شرقی فلات ایران بدل شد و روز به روز پیشرفت کرد. مردم در چهار دوره بین سال‌های ۳۲۰۰ تا ۱۸۰۰ قبل از میلاد در این شهر سکونت داشتند و پس از آن به دلایل نامعلومی آن را ترک گفتند. شهر سوخته ای که امروز می بینیم، بقایای شهری با قدمت بیش از ۵۰۰۰ سال است که به عنوان یکی از پیشرفته ترین شهرهای باستانی دنیا از آن یاد می کنند. این شهر رازهای سر به مهر زیادی دارد چرا که بر اساس نظر کارشناسان کاوش آن به شیوه علمی 400 سال به طول می انجامد.

ثبت ملی و جهانی شهر سوخته

نام این شهر شگفت انگیز از تاریخ ۲۸ اسفند ۱۳۸۵ با شماره ۱۸۹۸۳ در فهرست آثار ملی ایران قرار دارد. شهر سوخته در تاریخ ۲۲ جون ۲۰۱۴ برابر با ۱ تیر ۱۳۹۳ به عنوان میراث جهانی یونسکو نیز به ثبت رسیده است.

تاریخچه شهر سوخته

پیرامون تاریخچه شهر سوخته، نحوه شکل گیری و نابودی آن هنوز ابهاماتی وجود دارد؛ اما با این حال، داستانی از سرنوشت این شهر را برای تان روایت می کنیم که بر اساس احتمالات، کاوش ها و تحقیقات است.

قصه شهر سوخته از زمانی آغاز شد که بشر به تازگی یکجانشینی را آموخته بود. در همین دوران و حدود ۳۲۰۰ سال قبل از میلاد شهری در ساحل رود هیرمند و دریاچه هامون شکل گرفت که روز به روز پیشرفت کرد و با بیش از 280 هکتار مساحت، به بزرگترین سکونتگاه های دوران آغاز شهرنشینی -دوره مفرغ- در نیمه‌ شرقی فلات ایران بدل شد. مردم در این شهر سکنی گزیدند و به مدت 1200 سال در چهار دوره بین سال‌های ۳۲۰۰ تا ۱۸۰۰ قبل از میلاد در آن زندگی کردند.

این شهر چیزی کم نداشت و همه چیزش حساب شده بود. شهری در منطقه ای با دشت ها و جلگه هایی بزرگ و قابل کشت که رود بیابان (یکی از سرشاخه های خشک شده رود هیرمند) را در خود داشت و منطقه ای مناسب برای کشاورزی و کار به حساب می آمد.

این شهر به سرعت توسعه پیدا کرد و بخش های مختلفی مانند مناطق مسکونی، صنعتی، بناهای یادمانی و گورستان در آن به وجود آمد. رونق و شکوفایی این سکونتگاه بزرگ باعث شد در زمینه های علمی، پزشکی، صنعتی، اجتماعی، اقتصادی، بازرگانی، کشاورزی و دامپروری نسبت به شهرهای دیگر برتری یابد. این برتری به جایی رسید که دامنه نفوذ شهر و ارتباط های فرهنگی آن از شمال به ترکمنستان جنوبی، از جنوب به کرانه های دریای عمان، از غرب به مرکز فلات ایران و بین النهرین و از شرق به افغانستان و حوزه دره سند رسید.

ابر شهری باستانی به وجود آمده بود که تمدنی بزرگ را در خود داشت. در دوران شکوفایی این تمدن بین سال‌های ۲۵۰۰ تا ۲۲۰۰ قبل از میلاد، حدود ۵۵۰۰۰ نفر در شهر زندگی می کردند و کشاورزان و صنعتگران اکثریت این جمعیت را تشکیل می دادند. صنایعی همچون نساجی، سنگ تراشی، جواهرسازی، صید ماهی و بافت تورهای ماهیگیری و ..  در این شهر فعال بودند و کشف ۱۲ نوع بافت پارچه ای ،نمونه های زیورآلات، انواع سفالینه‌ها و ظروف سنگی، معرق، حصیر، قلاب ماهیگیری و … گواهی بر این حقیقت است.

نابودی شهر

همه چیز برای ساکنان شهر خوب بود تا اینکه آن همه شکوه و رونق در جایی از تاریخ گم شد و چیزی از آن تمدن در شهر نماند. کسی هنوز نمی داند دقیقا چه بر سر این دیار آمد؛ اما عوامل گسترده محیطی، تغییرهای اقلیمی و تحول در تجارت جهانی در اواخر هزاره سوم پیش از میلاد، حمله اقوام مهاجم همسایه، تغییر مسیر رودخانه هیرمند، سیلاب و آتش سوزی و … را از دلایل متروکه شدن شهر عنوان کرده اند.

باید این را در نظر داشت که محیط طبیعی این شهر آسیب های محیطی زیادی داشته و دارد.عدم نفوذ آب در زمین باعث می شد که رودخانه ها مسیر مشخصی نداشته باشند. این امر باعث تجمع آب در نقاط مختلف می شد و آسیب های فراوانی را به دنبال داشت. باد‌های 120روزه نیز تبخیر منابع آب را به دنبال داشتند و باد و آفتاب شرایط نگهداری آب را دشوار می کردند.

آنها که فرضیه آتش سوزی در شهر سوخته را باور دارند بر این عقیده اند که شهر سوخته 2 بار به آتش کشیده شده است؛ یک بار در ابتدای مرحله رشد و یک بار در زمان نابودی اش. آنها نشانه هایی از تیر سوخته و اسکلت ها را دلیلی بر این ادعا می دانند.

نام شهر

سند یا کتیبه ای که مشخص کننده نام واقعی این شهر باشد به دست نیامده است. البته در لوحه های سومری، فهرستی از شهرهایی که سومریان از آنها کالا وارد می کردند دیده شده و شهری به نام ارته در آن وجود دارد. توصیفات این شهر باعث شده تا کارشناسان آن را همان شهر سوخته بدانند؛ فرضیه ای که برای بسیاری دیگر از باستان شناسان رد شده است.

قدیمی ترین گزارش از شهر سوخته از اوئن اسمیت -کاپیتان انگلیسی- است که به سال ۱۸۷۲ میلادی باز می گردد. وی به مکانی اشاره می کند که محلی ها آن را شهر رستم نامیده اند و بر این باورند که بهرام پس از مالیدن نفت به اطراف شهر، آن را به آتش کشیده است. پس از وی یکی از ماموران نظامی بریتانیا به نام کلن بیت به دلیل کشف یک سطح وسیع خاکستر و آثار آتش سوزی، نام این مکان را شهر سوخته گذاشت. پس از او سر مارک اورل اشتین (Sir Marc Aurel Stein) به تحقیق در مورد این شهر پرداخت. باستان شناسان ایتالیایی از 1346 تا 1357 به مدت ۱۱ سال به دنبال نشانه ها و دلیل متروک شدن شهر بودند؛ اما در نهایت فهمیدند هیچ گونه آتش سوزی وجود نداشته است. تحقیقات بعدی پرده از این حقیقت برداشت که گروهی از مردم به علت خشکسالی و محدود شدن منابع آب از دام ها و محصولات شان تغذیه می کردند و آثار آتش سوزی، از آتش هایی برجای مانده که آنان پس از فروپاشی شهر می افروختند. این مردم دامدار زمین را می کندند و در آن آتشی برپا می ساختند تا غذا درست کنند.

کاوش در شهر سوخته

باستان شناسان زیادی در قرن گذشته راهی این منطقه شدند و به نشانه هایی از تمدن دست یافتند. وجود سفال ها و کشف آنها مهم ترین چیزی بود که به باستان شناسان برای اطمینان از وجود یک تمدن در اینجا کمک کرد. سفال هایی که هنوز هم می توانید خرده های شان را در جای جای شهر ببینید.

در ابتدای کاوش ها شواهد موجود در سطح 120 هکتار پراکنده بودند اما امروزه با کاوش های بیشتر، وسعت شهر سوخته با حریم شهری آن 152 هکتار تخمین زده می شود. یعنی وسعتش بیشتر شده؟ در آن زمان باستان شناسان ایرانی خیلی در این زمینه فعال نبودند و بیشتر خارجی ها در این زمینه تمایل نشان می دادند؛ البته علم باستان شناسی هم چندان در ایران پیشرفت نکرده بود. در نهایت برای نخستین بار یک پروفسور ایتالیایی به نام توزی در سال1967 میلادی پروژه مطالعات شهر سوخته را کلید زد و موفق شد ابعاد شهر، جمعیت ساکن در آن و دوره‌های مختلف استقرار را به دست آورد. او 4 دوره استقراری شامل دوره پایه‌گذاری، دوره رشد و شکوفایی، دوره آغاز اضمحلال و دوره نابودی در شهر سوخته را در نظر گرفت؛ این دوره ها از سال 3200 تا 1800 قبل از میلاد بودند و بر اساس سفال‌ های کشف شده تقسیم شدند. بر اساس همین سفال ها، وسعت و جمعیت شهر در هر دوره به دست آمد. یکی از سخنان توزی درباره شهر سوخته این است:

400 سال طول می‌کشد که شهر سوخته به شیوه علمی کاوش شود، این زمان با توجه به وسعت شهر، دوره‌های استقرار جمعیت در آن و مخفی شدن شهر در میان تپه‌هایی که تا 18 متر ارتفاع دارند، طبیعی است.

پروفسور توزی تا سال 1978 میلادی به تحقیقاتش ادامه داد و بعد از انقلاب اسلامی پروژه متوقف شد. در سال 1376 خورشیدی، دکتر منصور سجادی مطالعاتش را در این مکان آغاز کرد؛ مطالعاتی که تا امروز ادامه دارد. .