سرحد فلات خشک و مرتفعی در استان سیستان و بلوچستان است که به‌وسیلهٔ تشکیلات رسوبی، برونزدهای آتشفشانی و درّه‌هایی با ابعاد مختلف بریده شده‌است. بزرگ‌ترین این درّه‌ها، درّهٔ خاش است. از منظر عارضه‌نگاری غالب ناحیه کوه تفتان است که آتشفشانی نیمه فعال می‌باشد. ارتفاع زیاد سبب اعتدال ناحیه می‌شود. با این حال، اقلیم آن در تابستان‌ها گرم و خشک و در زمستان‌ها سرد و در هر ماه با بارندگی است که متوسط بارندگی آن ۲۷۸ میلی‌متر در سال می‌باشد.[۱] امروزه سرحد از دامنه‌های تفتان تا مرز شمالی کرمان را شامل می‌شود که می‌توان گفت شهرستان‌های زاهدان – خاش – میرجاوه و کلیه توابع اطراف آن سرحد می‌باشد. بنابر گفته کرزن ۱۸۹۲ ؛ سرحد در شمال بلوچستان را ، ساکن از قبائل بلوچ و کرد و براهوئی یافت و جمعیت آنرا ۱۳۵۰۰ خانوار گفت که همه سنی یودند … مرکز عمده آن دشت است که قریه ی بزرگی است که ساکنان آن کرد هستند . نقل از کتاب مردم شناسی ایران _ هنری فیلد

جاذبه‌های تاریخی و گردشگری
کوه تفتان[۲]
از مشخصات عمده این ناحیهٔ (سرحد) کوهستانی، درّه‌های عمیق است که کوه تفتان در مرکز آن واقع شده‌است. ظاهر اکثر مناطق ناحیهٔ سرحد، خشک است امّا دامنه‌های تفتان را می‌توان تا حدودی استثناء گرفت که حاصل آبی است که با آب شدن برف‌ها در قلّهٔ تفتان در تابستان سرسبز شده‌است.
تاریخچه
امان‌الله جهانبانی در سال ۱۳۰۸ منطقهٔ سرحد و نواحی اطراف آن را دزدآب(دزآپ) ذکر می‌کند که حدود ۵۰۰۰ نفر جمعیت داشته‌است.[۳] وی در کتاب خاطرات خود، جمعیت سرحد را شامل طوایف سیستان و بلوچ با بیشترین درصد جمعیتی ذکر می‌کند. بلوچستان، عبدالرضا سالار بهزادی.[۴]

مردم‌شناسی
محققانی همچون اعتمادالسلطنه و سایر محققان اولین ساکنان سرحد را مردم بلوچ با بیش‌ترین درصد جمعیتی ذکر می‌کند. به‌نقل از کتابچهٔ میرزا مهدی‌خان و کتاب احیالملوک (ملک غیاث الدین)، ساکنان سرحد، طوایف بلوچ هستند مشتمل برشهلی بر ۵۰۰خانوار، میر۵۰۰ خانوار، یاراحمدزهی۲۰۰خانوار، نارویی ۲۰۰ خانوار، گمشادزهی ۱۰۰خانوار، مزارزهی ۳۰ خانوار، ریگی ۱۰۰خانوار، کرد (سهراب‌زهی) ۱۰۰ خانوار، بامری و برهان‌زهی ۶۰ خانوار، مرادزهی ۲۰ خانوار و سالارزهی ۱۵ خانوار. سرپرسی سایکس و اعتمادالسلطنه، جمعیت بلوچ را دارای بیش‌ترین شمار جمعیتی سرحد و ایل شهلی بر به عنوان اولین ساکن سرحد یادشده و ائل شهلی بر، میر، یاراحمدزهی و نارویی و قنبرزهی را مهم‌ترین طایفه این منطقه (سرحد) دانسته‌است.[۵]

جمعیت

پرجمعیت‌ترین طایفه سرحد طایفه یاراحمدزهی (شهنوازی)و قنبرزهی است با جمعیتی بالغ بر ۳۰هزار نفر که به صورت پراکنده در سرحد و دیگر نقاط بلوچستان ساکن هستند

این ناحیه مرزی، از دوران صفویان و پس از آن دارای سیستم ناحیه‌ایِ سنتی مبتنی بر داد و ستد نابرابر میان کشاورزان واحدهای محلی و گروه قومی غالب بوده‌است که خراجی را به عنوان تضمین دسترسیِ کشاورزان به زمین جمع‌آوری می‌کردند.[۱]

سده‌های اخیر
در سده‌های اخیر سیاست‌های ویژه حکومت مرکزی در واگذاری اختیار به اقوام محلی جهت مرزبانی، همکاریِ ناحیه‌ایِ اقوام با یک‌دیگر، شمار و انسجام داخلیِ اقوام و ارتباط اقوام با حکومت مرکزی از عوامل مؤثر در توسعه سیستم ناحیهٔ سنّتی بوده‌است. ولی امروزه گسترش حکومت متمرکز به ازهم‌گسستن آن سامانه انجامیده و سیستم اقتصادی – سیاسیِ ناحیه را دگرگون کرده‌است.[۱]

منابع
تحلیلی از توسعه و اضمحلال سیستم ناحیه‌ایِ سنتی در سرحد ، حسن افراخته- عضو هیئت علمی دانشگاه سیستان و بلوچستان و رئیس شعبه بنیاد ایران‌شناسی استان سیستان و بلوچستان
https://www.tabnak.ir/fa/news/832446/معرفی-کوه-آتشفشانی-تفتان-نماد-ایران
سایکس، سرپرسی (1336). سفرنامه یا ده‌هزار میل در ایران ترجمه حسین سعادت نوری، تهران: کتابخانه ابن‌سینا.
امان‌الله جهانبانی، سرگذشت بلوچستان و مرزهای آن(1338)تهران: بینا.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان(1367). مراه‌البلدان تصحیح عبدالحسین نوایی و میرهاشم محدث، تهران:دانشگاه تهران
رده‌ها: استان سیستان و بلوچستان بلوچستان خاش زاهدان مکران میرجاوه