لَچّہ چی یے ؟  نبشتہ کار : شھید صبا دشتیاری

نبشتانک : لَچّہ چی یے ؟

 نبشتہ کار : شھید صبا دشتیاری

چہ ھما وھدءَ کہ اے زمینءِ سرءَ انسانءَ وتی زندءَ بُنگیج کرتگ آئیءَ وتی مارشت ءُ باھندانی درشان کنگءِ جُہد ءُ کوشست المیءَ برجاہ داشتگ۔ کدی انسانءَ وتی اندری مارشتانی درشان کنگءَ مرگءُ کپوتانی گیگان گپتگ ءُ کدی اے دگہ سہدارانی بلے اے دْرستیں رنگ ءُ دانگانی شم ءُ شینکاں ساز ءُ زیمرانی دْروشم ءُ گوناپ المءَ بوتگ۔ انسان مدام ھمے لوٹ اِیت کہ دومی انسانءَ وتی گپ ءُ ترانءَ انچیں رنگےءَ سر بہ کنت کہ آئیءِ سرجمیں مانا ءُ بزانت سہرائیں رنگےءَ درشان بہ بیت ءُ انچو کہ انسان دیمءَ روان بوت گڑا آئیءِ نگاہءَ باھندانی اثر ءُ زرشانیءِ رسانک (ابلاغ) ءِ ھرکِت (اھمیت) ھم ودان بوت ءُ ایشیءِ رہبند ءُ وڑ ھم گیشان بوت اَنت ءُ آکبت انسان ھما ھدّ ءُ آپسرےءَ رس اِت کہ آئیءَ گالانی کتّارگ بُنگیج کت۔ بلے آئیءِ گورءَ شعر ءُ پربندءِ تچکءُ الکاپیں رہبندے نیست اَت۔

پدا ھم یک چیزے آئیءِ جبینءَ جاہ منند بوتگ اَت، آ ساز ءُ زیمرءِ سنچ اَت پمیشکہ وھدے کہ آئیءَ ساز ءُ زیمرءِ رنگاں گپّ ءُ گال درشان کرت گڑا چو بزاں کہ ایشیءِ نام ”لچّہ“ ایر کنگ بوت۔

یونانءِ زانتکار ءُ شہلچّہ کار ھومر(HOMER) ءَ دنیاءِ اولی لچہ کار گْوش اَنت ءُ ھما دو دراج کشّیں لچہ کہ آئیءِ نام اَنت بزاں ”الیڑ“ (ILIAD) ءُ”اوڈیسی“(ODYESSEY) ایشاں دنیا ءِ اولی لچّہ گْوش اَنت۔اے لچہ نزیک ۸۵۰ سال (پ۔م بزاں پیش چہ مسیح)ءَ نبیسگ بوتگ اَنت۔

انسانءِ ھما چاگری لوٹ ءُ آئیءِ پکر ءِ ردومءَ وھدے کہ زانت ءُ رژنءِ در بند بوتگ اَنت۔ گڑا وانگ ءُ زانتءِ ھر ھر تہرانی جتا ءُ گِستائیں راہ ءُ رہبند جوڑ کنگ بوت اَنت ءُ زانتءِ ھر شاہءَ گیشینگءِ جُہد ءُ کوشست برجاہ دارگ بوت۔ زانتءِ ھر پِڑا زانتکار ءُ کواساں بورتاچی بنا کت پمیشکہ ”شعر“ ءُ ”لچہ“ ءِ پڑا ھم زانت ءُ زانتکاری ءِ ھسابءَ لہتے رہبندانی رژنءَ وڑ وڑ ءِ تہمات ءُ کُتہ کاریءِ مارا نشان رس اَنت ءُ ھر زانتکارےءَ وتی پکر ءُ ھیالءِ پدءَ اشیءَ گوں ھور وتی دور ءُ زمانگءِ ھسابءَ ”لچہ“ ءِ معنا ءُ بزانت گیشینتگ انت۔

”لچّہ“ چی یے؟

اے یک انچیں جستے کہ ایشیءِ باروءَ یک انچیں پسّو یے شوھاز کنگ کہ ھر وڑءَ سرجم ءُ برجم بہ بیت۔ ھچ پیم بوت نہ کنت یکے وَ اِش اِنت کہ ”لچّہ“ وتی رنگ ءُ درشمءِ ھسابءَ پہک ءُ یکپارگی اندری (موضوعی) چیزے ءُ چوشیں چیزانی باروءَ در (معروضی) راہ ءُ رہبندانی ٹہینگ ءُ جوڑ کنگ یک وڑیں گیشی یے۔ چوناھا اے دورءَ ”لچّہ“ ءِ دری (معروضی) ھرکت ھم ھچ گٹ نہ اِنت بلے اشیءِ بیگءَ گور ھور ھم ”لچّہ“ ءِ بُن ءُ بُنچک چوش کہ انسانءِ باھند ءُ مارشت اَنت پمیشکہ لچّہ ءِ بُنزہ اندری (داخلی)جاور اَنت بلے پدءَ ھم چوش کہ ”لچّہ“ ازم ءِ یک تہرے۔ ازمءِ کواس ءُ زانتکارا‌ں وتی وتی ھسابءَ ”لچّہ”ءِ ساڑا ءُ بزانت گیشینگءِ جُہد کرتگ۔ چوناھا وت لچّہ (شعر) ءِ گالی بزانت ”زانگ ءُ گیشینگ“ ئیگ اِنت۔

تازی زبان ءِ یک مزنیں کواس ءُ چکاسکارے قدامہ بن جعفر ءَ لچہ ءِ ساڑا اے وڑا کرتگ: ”انّہ قول موزون مقفّی یدلّ علی معنی والاسباب المفردات التی یحیط بھا حدّ الشعروھی اللفظ والمعنی والوزن والتقفیّہ“ بزاں لچّہ ھما تچکیں گپّءَ گوش اَنت کہ پیشرد (قافیہ) ءُ معنا ءُ بزانتے بہ دار ایت۔ اگال بزانت سنگ (وزن) ءُ پیشرد لچہ ءِ سرجم کنگءَ بنیادی چیز اَنت۔

تازی ءِ دگہ یک شہزانت ءُ ندکارے ابوالحسن قاضی جُرجانی لچہ ءِ ساڑا کنانءَ گوشتگ: ”الشعر علمہ من علوم العرب یشترک فیہ الطبع والراویہ والزکاء ثم تکون الدرجہ مادہ لہ وقوۃ لکل واحد من اسبابہ“ بزاں لچہ تازیانی زانشانی یک تہرے۔ پہ لچہءَ تب ءِ ھُب ءُ میلءِ الکاپی المی چیزے ءُ اشیءَ گوں ھور دگرانی گالاں یات کنگ ءُ سسّا ءِ رژن ھم ھژدری اَنت۔ ءُ لچّہ ءُ آئیءِ دگہ سبباں مہکم ءُ مُہر کنوکیں چیز تہمیات اِنت۔ ابن رشیق کہ تازیانی زانتگیں کوّاسے لچّہ ءِ بزانتءَ اے پیم گیشین ایت۔ ”لا یسمّی شعراََ حتی یکون لہ وزن و قافیہ“ بزاں لچّہ تنا وھدی لچّہے بیت نہ کنت دانکہ آئیءِ تہا سنگ ءُ پیشردءِ ھیال گور کنگ مہ بیت۔ چوش کہ یونانءِ شہنشابیں فلسفی ءُ رہدربر ارسطوءَ ادبی لچّہءِ باروءَ وتی پکر اے پیم درشان کرتگ کہ ”پہ ادبی لچّہءَ پکر المی اِنت“۔ پمیشکہ ابن رشیقءَ فلسفہ ءُ لچّہ ءِ باروءَ وتی گْراں بہاہیں ھیال اے وڑا درشان کرتگ: ”الفلسفۃ وجودالاخبار باب آخر غیر الشعر فان وقع فیہ شئی منھا بقدر ولا یجب ان یجعلا نصب العین فیکون متکئا واستراحۃ اونما الشعر ما اطرف وھزّ النفوس و حرّک الطباع فہزا اھرباب الشعرالذی وضع لہ و بنی علیہ لا ما سواہ“ بزاں فلسفہ ءُ ویلانی درشان کنگ یک دگہ گپے۔ آ لچّہ بیت نہ کنت۔ اگاں لچّہ ءِ تہا ویلانی باروءَ گپ جنگ ھم بہ بیت گڑا گْونڑ گرگ ھم بہ بیت۔ لچّہ ءِ تہا فلسفہ ءُ دپتر مراد جوڑ کنگ مہ بنت پرچہ کہ لچہ انسان ءِ سسّاءَ شادان ءُ جبینءَ وش کنگءِ در ءُ وسیلہ اِنت کہ مردمءِ دلءَ گرم کنت ءُ ارواہءَ بے تاھیر ھمے لچّہ ءِ مراد اِنت ءُ ھمے ھاترءَ سسّا ساچگ بیت“۔

یک دگہ زانت ءُ ندکارے ابن خلدونءَ بزانتءِ باروءَ وتی ھیال اے وڑءَ درشان کرتگ: ”ھوالکلام الموزون المقفیّٰ و معناہ التی تکون اوزانہ کلھا علی روی واحد وھوالقافیۃ“ بزاں لچّہ ھما تچک ءُ پیشردی گپءَ گوش اَنت کہ بزانتے بہ بیت یے ءُ آئیءِ درستیں سنگ یک ”حرف روی“ءَ ھوار بہ بنت“۔ ”حرف روی“ءِ مراد پیشرد اِنت“۔

انگریزی کماشیں لچّہ کار ورڑز ورتھ (WORDS WORTH) ۔(۱۸۵۰ء . ۱۷۷۰ء)ءَ لچّہ ءِ ساڑا اے پیم کرتگ ”لچّہ یک انچیں راستی یے کہ باھندانی وسیلہءَ انسانءِ دلءِ جُہلانکیانی تہءَ جاہ منند بیت“۔

ھمے پیم جان ملٹن (JOHN MILTAN) (۱٦۰۸ء-۱٦۷٤ء)ءَ لچّہءِ بزانت اے پیم گیشینتگ: ”لچّہ یک سسّا ساچے کہ وتی تہءَ اثر دارایت ایشیءِ بنیادی لوٹ لچّہی دروشم (FORM)انت“۔

جرمنءِ مزنیں فلسفی ءُ لچّہ کار گوئٹے (JOHN WALFGANG VON GOETHE) (۱۷۴۹ء۔۱۸۳۲ء)ءَ لچہءِ بارہءَ گوشتگ کہ لچہ یک ازمے ءُ گوناپ ءُ دروشم آئیءِ بنیات اِنت ءُ ایشیءِ پیر ءُ میم کنوکیں چیز ازمی وس ءُ اسلوب اَنت“۔

انگریزیءِ مستریں چکاسکار میتھو آرنلڈ (METHEW ARNOLD) (۱۸۲۲ء .۱۸۸۸ء) لچہءِ ساڑا ءَ اے پیمءَ کنت کہ ”لچّہ زندءِ چکّاس اِنت ءُ واناکی ءُ اسلوب لچّہءِ بنیاتی لوٹ اَنت“۔

ھمے پیم ءَ انگریزیءِ دگہ شہشنابیں ندکارے جان رسکن (JOHN RUSKIN) (۱۸۱۹۔ ۱۹۰۰ء) ءِ گوشگ اِنت کہ ”ھما در ءُ وسیلہ کہ انسانءِ پکرءَ آئیءِ زہن ءُ جبین ءِ سرءَ پرشان اَنت ءُ آئیءِ باھند ءُ مارشتءَ زنزرین اَنت ھمے پیمءِ جاور ءُ حالتءَ لچّہ گوش اَنت۔ یک دگہ نامداریں ندکارے امرسن (RALPH WALDO EMERSON) (۱۸۰۳۔ ۱۸۸۲ء) لچّہ ءِ بابتءَ چوش گوش ایت کہ ”لچّہ ھیال ءِ زر شانیءَ گش اَنت۔لچہ ھما دائمی گواچنی یے کہ چیزانی بندراں شُبین ءِ دائمی دروشم ءِ تہا پدّرءَ کنت۔

اردوءِ کماشیں زانتکارے غلام علی آزاد بلگرامی ءَ لچّہءِ بزانت اے پیم گیشینتگ کہ ”لچہ ھما الکاپیں گپءَ گوش اَنت کہ پیشرد ے بہ بیت ئے۔ ءُ گوں ارادہ ءَ نبیسگ بہ بیت“۔

ھستیں دورءِ دیمروئی پسندیں چکاسکار مجنون گورک پوریءَ لچہ کاریءِ ساڑا اے وڑا کرتگ: ”لچّہ کاری الکاپیں ءُ زیمری گالانی تہءَ وتی دل ءِ باھنداں درشان کنگءِ نام اِنت”۔

چہ اے درستیں ساڑا ءُ بزانتاں اے گپ سہرا بوت کہ لچّہ ءِ سیادی گوں انسانءِ باھندءَ اِنت۔ بزاں وھدے کہ انسان وتی اندری مارشتاں گوں زبانءِ وسیلہءَ یک گوناپے دنت ءُ درشان کنت ما آئیءَ لچّہ گوش ایں۔ بلے اے گپءِ سرپد بیگ ھم المی انت کہ ھما کجام چیز انت کہ مئے اے کار ءُ کردءِ سرجمءَ کنگءَ کمک دینت۔ اے گپ مارا کواسانی ھمے برزءَ داتگیں ساڑایانی تہا شوھاز کنگ لوٹ اَنت۔ اے تیوگیں گپانی مجگ ءُ نگد کہ لچہءَ دروشم دیوکیں چیز شش اَنت۔ اولی سنگ (وزن) اِنت بزاں اگاں یکے وتی مارشت ءُ باھنداں یک سنگےءَ درشان بکن ایں گڑا آئیءِ تہءَ یک وڑیں تچکی یے کئیت ءُ تچکی ءُ الکاپی (موزونیت) لچّہ ءِ بنیاتی لوٹے۔ دومی گپ پیشرد (قافیہ) اِنت۔ چہ اشیءَ گپ ءِ تہءَ یک زیمری زیلّ ءُ بامے ودی بیت ءُ باھنداں گوں اثراں سرّیچ کنت۔ سیمی چیز پکر اِنت۔ مروچاں پکرءِ ھرکت پہ اے ھاترا المی بوتگ کہ انسان اے دنیا ءِ پہنام ءُ اندیمیں چیزانی شوھازءَ درکپتگ ءُ ھر گپے کہ چہ پکر ءُ سسّا ءَ ھورک ءُ ھالیگ بیت بزاں آ وھدءِ تاوان ءُ بیران کنگ انت۔ پمیشکہ چہ زیکّ ءَ مرچی پکر ءُ سما ءَ مزنیں ھرکتے دیگ بوتگ۔ چوناھا اگاں ما انسانءِ باھنداں گوں ھور آئیءِ پکر ءُ ھیال ءِ ردومءِ کوشستءَ ھم بکن ایں گڑا اے وتی ءُ دگرانی وھداں کارمرز کنگءِ راستیں رنگے بیت۔ چارمی چیز زبان اِنت۔ چوناھا زبانءَ اولی چیز بیگ لوٹ اِیت۔ بزاں انچائیں زبان ءُ لچّہی زبان ءِ میانجیءَ یک کسانیں پیرے ھست۔ اگاں اے بہ گوش ئیں کہ لچّہءِ زبان سرجم ءُ تچک بیت گڑا مارا کس ردوار گوشت نہ کنت۔ انچوش ھم سنگ، پیشرد ءُ ھیال لچّہ ءِ زبان جوڑ بیت۔پنچمی چیز اسلوب اِنت بزاں زبانءَ پیش کنگءِ وڑ ءُ پیم۔ اے گپ ساریءَ ھم گوشگ بوتگ اَت کہ لچّہ ھما اِنت کہ اثرے بہ دار ایت ءُ اے اثر ھما وھدءَ ودی بیت کہ زبان یک الکاپ ءُ گہتریں وڑےءَ کارمرز کنگ بہ بیت۔ پمیشکہ رندی دورءِ چکاسکار ءُ کواساں اسلوب لچّہءِ یک نہ سدوکیں بہرے لیک اتگ۔ یک مزنیں ندکار ءُ چکّاسکارے (HENRI BEYLE SYENDHAL) ءَ اسلوبءِ بزانت ءَ گیشینانءَ گوشتگ کہ ”اسلوبءِ بزانت ایش اِنت کہ یک ازمکارے وتی پکرءِ لڑےءَ درشان کنگءِ وھدءَ ھما درستیں بنیاتی چیزاں کارمرز بہ کنت کہ پکرءِ سرجمیں رسانک (ابلاغ)ءَ المی اِنت“۔ یک دگہ زانتکارے (BUFFON) ءَ باز جوانی ءُ گونڑیءَ اسلوبءِ بزانت گیشینتگ۔ آ گوش ایت کہ ”اسلوب ازمکارءِ دومی نام اِنت“۔ ششمی ءُ گڑی چیز ارادہ ءُ نیت اِنت۔ بلے یک گپے دلگوش کرز ایت کہ ما ایشیءَ لچّہءِ المی بہر اے ھاترا گشت نکن ایں کہ لچّہی لہڑیں باھند کدی کدی بلکیں گیشتر ”ارادہ“ ءُ دلکشیءَ ابید وتی کاراں پیش دار اَنت۔

وھدے کہ لچہءِ ساڑءَ گیشینگءِ گپ کیت گڑا آئیءِ دو تک ءُ پہناتانی نیمگءَ دلگوش گور کنگ المی بیت۔ یکے آئیءِ ”راہبند گری“(منطق)ءِ ھسابءَ لچّہءِ ساڑا اے پیم بوت کنت کہ ھما چیز یا گپ کہ انسانءِ دلءَ اثر دور بہ دنت۔ بزاں رہبندءِ گرءِ روءَ لچہ ءِ بزانتی تک گیشتر ھِرکت دارایت بلے عروضءِ ھسابءَ لچہءِ ساڑا اے بوت کنت کہ ھما تچک ءُ الکاپیں گپ کہ سنگ ءُ پیشرد بدار ایت۔ بزاں ”عروض“ءِ روءَ لچہءِ دروشمی تچکی المی اِنت۔ بزاں اگاں رہبند گرءِ ھسابءَ لچہءِ بُن ”اثر“ اِنت گڑا ”عروض“ ءِ درگتءَ آئیءِ ”سنگ ءُ پارسنگ“ پمیشکہ اگاں یک گپے سر زاہرءَ تچک ءُ الکاپ بہ بیت ءُ اثرے مہ دارایت آ عروضءِ ھسابءَ لچّہ اِنت بلے رہبند گرءِ ھسابءَ لچہ بیت نہ کنت۔ لچہ کاریءِ بزانت اردوءِ یک دپتر زانت ءُ ندکارے واجہ شبلی نعمانیءَ باز جوانیں ءُ ادبی وڑےءَ چوش گوشتگ: ”لچّہ کاری چی یے؟ چیزے یا ویلے یا جاورے ءَ انچو درشان ءُ زرشان کنگ کہ آئیءِ بُت چمانی دیمءَ بئیت۔زرءِ روانی، گیانءِ ویرانی، باگچہ ءِ ندارگ، سبزگءِ زیبائی، مسک ءُ امبرءِ وشیں بو، سمینءِ سارتی، روچءِ برانز، تبد ءُ لوار درشک، زمستانءِ لیپ، سہبءِ لہمی، بیگاہءِ واناکی، رنج ءُ اندوہ زہر ءُ ھژم، جوش ءُ واھگ، بژن، ارمان، گل ءُ گنگل، اجکہی ءُ بہمانگی، اے درستیں چیزاں وڑ ءُ ڈولےءَ درشان کنگ کہ اشانی جاورءُ ھالتءِ رنگ ءُ دروشم دلاں نکش ءُ ٹک بہ بنت۔ ھمیشیءِ نام لچہ کاری اِنت”۔ (موازنہ انیس ودبیر)

اگاں گپ گونڑ گرگ بہ بیت گڑا لچہءِ باروءَ ھمینکر گشگ باز ءُ بس اِنت کہ اے زبانءِ ازم اِنت۔ چکاسکار ءُ شہزانتاں بندر ءُ بنیاتی ھسابءَ لچہ پنچ ونڑءَ بہر کتگ اَنت۔

۱۔ جنگی لچّہ (EPIC): اشیءَ را دری لچہ کاری (OBJECTIVE POETRY) ھم گْوش اَنت۔ پرچہ کہ اشیءِ تہا چپ ءُ چاگردءِ جاورءِ نکش ءُ زید دارگ بنت۔

۲۔ زیمری لچّہ (LYRIC) : ایشیءَ اندری لچّہ کاری (SUBJECTIVE POETRY) ھم گْوش اَنت پرچہ کہ چوشیں لچّہانی سیادی گوں اندری سکین ءُ باھنداں بیت۔

۳۔ داستانی لچہ (DRAMATIC) : چوشیں لچّہ ءِ سیادی اگاں یک نیمگے گوں دری جاوراں بیت گڑا دومی نیمگءَ آ انسانءِ اندرءُ زردءَ گوں سیادی ھم کنت۔ دری تہمیات انسانی سنچءِ آسءَ سُچ اَنت ءُ تنگہیں سسّا ساچءِ دْروشمءَ درپشان بنت۔۔

۴۔رہدربری لچہ (DIDATIC POETRY) : چوشیں لچہانی تہءَ نیکراھی راھبندنی راھشونی ءُ مردم گری (اخلاق) رہدربری رسیت۔ ادبی ھسابءَ چوشیں لچہءَ گیشیں ھرکتے نیست کہ اے پیم ندکاری ءُ ادبءِ راہ ءُ دگاں بندگ ءُ آئیءِ دامنءَ تنک ءُ نزارگ انت۔ بلے پدا ھم اے لچہ ءِ یک رنگے۔

۵۔ تَکَستی (SATIRIC POETRY): دگرانی نزوری ءُ کِچّوانی شوھاز کنگ ءُ بدیں رنگاں درشان کنگءِ نام ”تکست“ اِنت۔ ھمے پیم ءَ یک سرجمیں چاگردےءِ نزوریاں لچہی دروشمءَ درشان کنگ ءِ نام ”تکستی لچہ“ اِنت۔ ایشیءِ تہءَ گیشتر انسان وتی نفسیاتی نابروبری، تہءِ کست ءُ کینگ ءُ دژمنیءِ آس ءِ باپءَ پیش دارایت۔

(دلگوش : اے نبشتانک چہ نمیرانیں صبا دشتیاریءِ کتاب گُلکار ءُ چَکنکارءَ چے زورگ بوتگ)۔